Wszyscy wiemy, że pięciolinia służy do zapisu nutowego – ale nuty to niejedyne znaki, które można na pięciolinii spotkać. Poza nimi zobaczysz tam między innymi klucze muzyczne, oznaczenie metrum, a także znaki chromatyczne – to właśnie o nich będzie mowa w dzisiejszym artykule.
Znaki chromatyczne – z czym to się je?
Zasadniczo, w zapisie muzycznym możemy spotkać 3 rodzaje znaków chromatycznych, czyli:
- krzyżyk (i podwójny krzyżyk),
- bemol (i podwójny bemol),
- kasownik.
Każdy ze znaków pełni inną funkcję – i każdy z nich jest ważny do poprawnego odczytania nut!
Krzyżyk i podwójny krzyżyk
Krzyżyk podwyższa wysokość dźwięku o pół tonu.
Półton to najmniejsza odległość – w pianinie półton znajduje się pomiędzy kolejnymi klawiszami na klawiaturze.
Krzyżyk podwójny podwyższa brzmienie dźwięku o dwa półtony – czyli należy zagrać go o dwa klawisze w prawo.
W praktyce oznacza to, że jeśli napotkasz krzyżyk przy dźwięku e na pięciolini, to tak naprawdę, masz użyć dźwięku f (jest najbliższym klawiszem po prawej stronie). Natomiast jeśli krzyżyk spotkasz przy dźwięku g, to musisz użyć najbliższego czarnego klawisza z prawej strony klawisza dźwięku g.
Co więcej, krzyżyk nie tylko zmienia brzmienie dźwięku, ale także jego nazwę! Do nazwy literowej należy dodać końcówkę -is (lub -isis w przypadku krzyżyka podwójnego).
Bemol i podwójny bemol
Można powiedzieć, że bemol jest odwrotnością krzyżyka, bo obniża wysokość dźwięku o pół tonu. Natomiast podwójny bemol (który zapisujemy jako dwa znaczki bemol obok siebie) obniża wysokość dźwięku o dwa półtony.
Bemol również zmienia nazwę dźwięku – do nazwy literowej należy dodać końcówkę -es, a w przypadku podwójnego bemola końcówkę -eses.
W przypadku zmiany nazw mamy pewien wyjątek. W większości krajów dźwięk leżący na trzeciej linii nazywamy literką „b” – jednak w niektórych krajach (często także w Polsce) dźwięk ten nazywa się „h”, a dopiero po obniżeniu przez bemol otrzymuję nazwę „b”.
Zauważ, że poprzez bemole i krzyżyki możemy inaczej nazywać dokładnie te same dźwięki – na przykład dźwięk as i gis, choć inaczej zapisane, będą wskazywały nam dokładnie ten sam klawisz i tę samą wysokość dźwięku.
Kasownik
Jak sama nazwa wskazuje, kasownik kasuje działanie innych znaków chromatycznych.
Kiedy znak chromatyczny obowiązuje?
Są dwie sytuacje, w których możesz spotkać znaki chromatyczne – albo zaraz przy kluczu muzycznym (czyli na samym początku pięciolinii) – są to znaki przykluczowe, albo bezpośrednio przed dźwiękiem – wtedy jest to znak przygodny.
Znaki przykluczowe
Znaki chromatyczne przykluczowe obowiązują w całej notacji muzycznej – chyba, że:
- pojawi się klucz muzyczny z innym zestawem znaków przykluczowych;
- działanie znaku przykluczowego zostanie zniesione przez użycie kasownika.
Krzyżyki przy kluczu pojawiają się w określonej kolejności, to znaczy:
- kolejność krzyżyków: fis, cis, gis, dis, ais, eis, his;
- kolejność bemoli: bes, es, as, des, ges, ces, fes.
Kilka zasad:
- znaki przykluczowe obowiązują w każdej oktawie (czyli na przykład # przy f na piątej linii, dotyczy też f na pierwszym polu),
- kasownik niweluje działanie odpowiedniego znaku przykluczowego tylko do końca taktu, w którym występuje,
- przy kluczu nie mogą pojawić się jednocześnie krzyżyki i bemole,
- nie ma czegoś takiego jak kasownik przykluczowy,
- przy kluczu występują tylko pojedyncze znaki chromatyczne – nie spotkasz tam podwójnego bemola, ani podwójnego krzyżyka.
Jeżeli więc na początku pięciolinii, zaraz przy kluczu muzycznym widzisz znaki przykluczowe, to na wstępie musisz „przestawić się” na czytanie odpowiednich dźwięków o pół tonu wyżej lub niżej.
Znaki przykluczowe są też podstawą do określenia tonacji, w jakiej napisany jest utwór. Każda tonacja ma przypisaną określoną liczbę krzyżyków lub bemoli.
W powyższym przykładzie widzimy dwa krzyżyki przy kluczu – oznaczają one, że wszystkie „f” zamieniają się na „fis”, i wszystkie „c” zamieniają się na „cis”. Nuty do „Canon in D” Johanna Pachelbela znajdziesz w moim sklepie.
W tym przykładzie zapisu nutowego piosenki „Melodia” z repertuaru Sanah możesz zobaczyć aż trzy bemole przy kluczu. Zauważ, że są one zapisane zarówno w kluczu wiolinowym (granym prawą ręką – górna linia) i w kluczu basowym (granym lewą ręką – dolna linia). Trzy bemole oznaczają obniżenie o pół tonu trzech dźwięków – b, es i as. Czerwonym kółkiem zaznaczyłem wszystkie nuty, które w tej pierwszej linijce zostały zmienione przez znaki przykluczowe.
Znaki przygodne
Znaki przygodne pojawiają się w dowolnym momencie utworu, dotyczą przede wszystkim nuty, bezpośrednio obok której stoją (znak chromatyczny stawiamy po lewej stronie nuty). Obowiązują do końca taktu.
Powyższy przykład pochodzi z utworu „Pieśń Torreadora” autorstwa Goergesa Bizeta ze słynnej opery „Carmen”. Możesz zauważyć, że w trzecim takcie pojawia się znak przygodny (gis), a także użyty został kasownik, który chwilowo zmienia przykluczowe „b” na „h” (kasuje działanie bemola w takcie, w którym został użyty).
Po co nam w ogóle znaki chromatyczne? Podsumowanie
Gdybyśmy nie używali znaków chromatycznych, to na pianinie mógłbyś grać tylko za pomocą białych klawiszy. Straszna nuda! Znaki chromatyczne pozwalają nam więc ująć całe bogactwo dźwięków i wykorzystywać je wszystkie w muzykowaniu.
